جنسیت گیاه هان چیست ؟
پروفسور استلا سنفورد
لینایوس در سال 1729، در اولین بیانیه ی منتشر شده اش در مورد جنسیت گیاهان، نوشت "به نظر می آید گیاهشناسان باستان، به دنبال جنسیت گیاهان، در تاریکی عمیقی کورمال کورمال راه خود را پیش می بردند"[1]. او می گوید وقتی می بینیم که آنها تا چه اندازه بر خطا بودند که برای تعیین جنسیت درخت به سراغ چیزهایی مانند قطر تنه می رفتند، به خود می لرزیم. هرچند، گیاه شناسان مدرن ــ که منظور او گیاه شناسان قرن هفدهم و بعد از آن بود ــ به روشنگری رسیده بودند. آنها با دنبال کردن شباهتهای میان حیوانات و گیاهان در نهایت متوجه شدند که باید به دنبال همان’دستگاه تناسل‘ حیوانات در گیاهان باشند. لینایوس وقتی دریافت که پرچم عضو مردانه و مادگی عضو زنانه ی گیاه است، گفت دیگر کسی نمی تواند وجود جنسیت در گیاهان را انکار کند. به عبارت دیگر تا سال 1729 دیگر برای لینایوس مبرهن و واضح شده بود که گیاهان جنسیت دارند. و هیچ کس نمی تواند آن چه را که واضح است انکار کند، این طور نیست؟
امروزه، بی شک، تمام دانشمندان گیاه شناسی و یا
باغبانان متفق القول اند که گیاهان جنسیت دارند و از این رو به صورت جنسی تولید
مثل می کنند. پس چرا تا اواخر قرن هفدهم کشف چنین چیزی عقب افتاده بود؟ چرا این
قدر زمان برده بود که یک امر چنین واضح، به وضوح درآید؟ در این پادکست سعی می کنم نگاهی
کوتاه بر تاریخ دانش جنسیت در گیاهان بیاندازم و این سوالها را پاسخ گویم، و
ببینم که آیا چیزها واقعا به وضوحی که لینایوس اذعان میکرد، بودند. این سوال را
هم مطرح می کنم که : آیا واضح است که آنچه ’واضح‘ است همیشه درست است؟
برای شروع باید ببینم که آنچه لینایوس به عنوان ’تاریکی‘
یاد می کند چیست، تاریکی ای که کارهای گیاهشناسان باستان را در حیطهی جنسیت
گیاهان فرا گرفته بود. مورخان علم برای این پرسش جوابی آماده دارند: فلسفه. به طور
مشخص تر، فلسفه ارسطویی. در گیاه شناسی، دقیقا تا قرن هفدهم پرسشهای مربوط به ماهیت
گیاهان همچنان با واژه های ارسطویی مطرح می شدند، و همین امر انواع جواب های بالقوه
را محدود می کرد.
ارسطو فکر می کرد گیاهان زنده اند چون رشد و تولید
مثل می کنند، و به همین منوال فکر می کرد که آنها باید دست کم آن جان و روح (که جان
رویشی[2] نامیده
می شود) را با حیوانات سهیم باشند، جانی که عامل این کارکردهای رشد و تولید مثل است.
این نوع جان برای ارسطو به واقع اصل حیات است. اگر حیوانات و گیاهان هر دو در این
جان سهیم اند، پس آنچه در مورد تولید مثل حیوانات صادق است، باید برای گیاهان هم
صادق باشد. ارسطو میگوید در تولید مثل حیوانات ’اصل‘ مردانه به اصل مادی زنانه[3] ’حرکت‘
می بخشد، یعنی این که بگوییم مرد زندگی می بخشد. این مسئله برای ارسطو در مورد
تمام چیزهای زنده صادق است، پس باید برای گیاهان هم صادق باشد. اما منظور او از ’اصول‘
مردانه و زنانه چیست؟
این اصول برای مذکرها و مؤنثها ی منفرد که
این اصول در آنها تجلی مییابند، چیزهای متفاوتی اند. آنها نه نهادهای فیزیکی بلکه
نیروهای حیاتی اند. در گیاهان این اصول مردانه و زنانه در یک گیاه منفرد در هم
آمیخته می شوند، اما در حیوانات با بروز در دو فرد مختلف از هم جدا میشوند. پس حتی
اگر به نظر نمیآید که گیاهان دارای مذکر و مؤنث باشند ــ که شاید واضح نباشد ــ وقتی
از دریچه اصول یا نیروهای حیاتی به زن و مرد نگاه میکنیم، میتوانیم،
همچون مفسران ارسطو، بگوییم که گیاهان هم
جنسیت دارند. این بدان معنای است که وقتی متفکران باستانی و اوایل مدرن میپرسیدند،
’آیا گیاهان نر و ماده دارند؟‘ جواب اغلب این بود: خب، بستگی به این دارد که منظور
شما از ’نر‘ یا ’ماده‘ بودن چیست. اگر منظورتان ’اصول حیاتی‘ است آنگاه بله،
گیاهان نر و ماده دارند. اما اگر از ’نر‘ و ’ماده‘ منظورتان جسمهای جدا از هم با
اندامهای متفاوت است، آنگاه جواب نه است.
امروزه دیگر نیرو یا ’اصول‘ مردانه و زنانه را به
عنوان نظرورزی فلسفی تهی، کنار گذاشته ایم چرا که بعد از گذشت زمانی دراز، مشاهدات
و تجربیات علمی جایگزین آن شده اند. اما با فرض این که ارسطو به درستی مسئله را
نفهمیده بود، آیا میتوان گفت که فرایند ارسطو واقعا غیر علمی بود؟ ارسطو انواع
مختلفی از حیوانات نر و ماده را با هم مقایسه کرد و متوجه شباهتهایی در اندامهای
تناسلی درونی و بیرونی آنها شد. او همچین چیزی در گیاهان پیدا نکرد. و اگر روراست
باشیم امروز هم خیلی ها نمی توانند چنین چیزی در گیاهان پیدا کنند. با این که
امروزه دیگر جنسیت گیاهان یک حقیقت علمی در نظر گرفته میشود، اما خیلی درست نیست
که بگوییم در چشم فرد آموزش ندیده چنین چیزی واضح است. ارسطو و همعصرانش شاهد این
بودند که حیواناتِ منفرد یا نر هستند یا ماده و این که هر دو در عمل تولید مثل
شرکت میکنند. آنها احتمالا از این مشاهده این نتیجه را گرفتند که برای تولید مثل،
نر و ماده، هر دو نیاز اند، و بنابراین، باید در گیاهان هم، به شکلی، نر و
ماده وجود داشته باشد، حتی اگر گیاه منفردِ مذکر یا مؤنث به وضوح وجود نداشته
باشند. آنها فرض گرفتند، که باید اصول مردانه و زنانه ای وجود داشته باشند، که در حیوانات
میان حیواناتِ منفرد پخش شده اند، اما در گیاهان نه.
شاید چنین فرضی واضح نباشد، اما چه کسی میتواند بگوید
که فرض دانشمندان معاصر واضح است؟ قطعا نمیتوانیم اصول مردانه و زنانه را ببینیم،
و شاید حتی برنهادن این فرض با آنچه فکر میکنیم میتوان دید، در تضاد باشد. اما
آیا بیشتر علمِ معاصر به همین منوال نیست؟ آیا علوم انواع فرایندها و چیزهای ناواضح
و ضدشهودی جدیدی را مطرح نمیکند تا آنچه که می توانیم ببینیم را به شیوهای نوین توضیح
کند؟
اما تفاوت در این است که فرض کردن در علوم معاصر باید
آزمون پذیر باشد، و این نیاز جدید، در کنار فنآوری جدید میکروسکوپ، نقش اصلی را
در آنچه مورخان کشف واقعی جنسیت گیاهان میدانند بازی کرده اند. امکان بررسی
بخشهای مختلف گیاه زیر میکروسکوپ میسر شد، و گیاهشناسان ــ به خصوص نیِمیا گرو[4]
در انگلستان ــ توجهشان به نقش پرچم و
گرده معطوف شد. حدس و گمان علمی در مورد نقش گرده به صورت تجربی، اغلب با برداشتن بساک[5]،
به بوتهی آزمامیش گذاشته شد و دیگر تا
سال 1694، به خاطر فعالیتهای کامراریوس[6]
گیاهشناس آلمانی، ایدهی جنسیت گیاهان به یک واقعیت سرراست بدل شده بود.
از آن زمان به بعد، اغلب میگویند، تاکیدات جدید بر تجربه
و مشاهده زیر میکروسکوپ ــ که قرار بود دیگر به عنوان روش علمی محسوب شود ــ حدس و
گمان فلسفی را در سنت گیاهشناسی اولیه کنار زد. و این گونه روایت میکنند که تنها
وقتی فلسفهی نظرورزانه[7] ،
مانند مهی که دید گیاهشناسان را تار کرده بود، کنار زده شد کامراریوس و
دانشمندان بعد از او توانستند به روشنی این حقیقت واضح را ببینندکه گیاهان جنسیت
دارند. تنها پس از آن بود که، این واقعیت توانست به وضح درآید.
اما این تمام ماجرا نیست. کامراریوس و بعضی دانشمندان
بعدی دیگر ، از جمله لینایوس، متوجه شدند که در کشفهایشان در به این رسیده اند
که تولید مثل در گیاهان اساسا با تولید مثل در حیوانات یکی است. اما در آن زمان،
به جز این واقعیت که هر دو جنس نر و ماده در تولید مثل باید شرکت کنند، سرنخ دیگری
در مورد تولید مثل حیوانات در دست نداشتند. میتوان گفت پیشرفت قابل توجهی در فهم
جنسیت گیاهان، با تشخیص بارورسازی گرده اتفاق افتاد، و ممکن است ما را بر آن دارد
که فکر کنیم کشف اسپرم توسط لیونهوکس[8]
در دههی 1670 در این ماجرا تعیین کننده بوده است. اما بیشتر طرفداران ایدهی
جنسیت گیاهان ــ از جمله لینایوس ــ در ابتدا با دیدهی تردید به ادعاهای لیونهوکس
نگریستند، زیرا او کشف خود را دلیلی گرفت برای اثبات نسخهی اسپرماتاکیستیِ نظریهی
پیشریختاری[9].
به این معنا که فکر میکرد میتواند در هر اسپرماتوزوآ [همان اسپرم] تمام بخشهای
اصلی حیوان آینده را به صورت کوچک ببیند. تنها کارکرد جنس ماده در تولید مثل این
خواهد بود که این حیوان کوچک را از تخم مذکر دریافت کند و آن را پرورش دهد.
لینایوس در ابتدا به روی دیگر این بحث متمایل بود. او
شعار معروف ویلیام هاروی را نقل میکند که omnia ex ovo همه چیز از تخم میآید، و او این
جمله را این گونه تفسیر کرد (هرچند خود هاروی چنین تفسیری نکرده بود) که یعنی در
گیاهان تخمها همان ova در حیوانات است، ’چرا که [او میگوید] تخمهای
گیاهان شکلهای اولیهی گیاه آینده را‘ پیش از باروری در خود دارند. اما اگر
این درست باشد، پس نقش جنس نر در این میان چست؟ نقش گرده چیست؟ در 1729 لیانوس این
ادعا را مطرح کرد که قدرت بچهدار کردن مرد ’به تخمکهای ماده حیات میبخشد‘ هرچند
که او نمیتوانست نشان دهند چطور این اتفاق میافتد. [10] سباستین
ولان، که لینایوس اولین بار ایدهی جنسیت گیاهان را از او آموخت، تقریبا همین مسئله
را در سال 1717 مطرح کرد: او مدعی شد که جوهر مادیِ منی یا گرده تنها یک وسیلهی
انتقال ’بخار‘ یا ’روح فرار‘[11]
است که در عمل تخمک را بارور میسازد.[12] نیِمیا
گرو نیز در آن دوران همین نگاه ماهیتا ارسطویی را داشت.
در نتیجه کاملا درست نیست که بگوییم پیشگامان نظریهی
جنسیتِ گیاهان کاملا فلسفه را به نفع تجربه و مشاهده کنار گذاشتند. در واقع حتی میتوان
گفت پیشرفت آنها به خاطر این بود که سرسختانه ایدهی ضدشهودی ارسطو را دنبال
کردند، این ایده که باید جنس مذکر و مؤنث در کار باشد، و مذکر باید
اصل حیاتبخش باشد، حتی باوجود این که به وضوح گیاهانِ منفردِ مذکر و مؤنثی وجود نداشته
باشند. بعضی از پیشگامان ــ مخصوصا کامراریوس و لینایوس در کارهای متاخرش ــ با
صراحت کامل تصدیق کردند که هیچ کس در مورد چگونگی باروری در حیوانات ایده ای نداشت.
آنها متقاعد شده بودند که گرده کاری را میکند که به آن میگفتند ’خدمات‘[13]
مذکر، یا وظیفهی مردانه را انجام میدهد، اما دیگر هیچ ایدهای فراتر از همتایان
باستانی خود از این که این کار واقعا چیست، نداشتند.
از آن به بعد، شاید، بتوانیم بگوییم که داشت واضح میشد
که آنچه بخشها مذکر و مؤنث در گیاهان گلدار مینامیدند، هر دو برای باروری ضروری
بودند. اما احتمالا درست است که بگوییم وقتی فهمِ ما از تولید مثلِ جنسی در گیاهان
یا حیوانات بیشتر شد چیزی در آن واضح نبود، [واضح بودن] به معنای چیزی که چشم آموزش
ندیده در لحظه ببیند.
امروزه تعریف علمی مرد و زن بسیار دور از ایدهی اساسا
ریختشناسانه و روزمرهی ما از مرد و زن بودن، است. جنسیت هم در حیوان و هم در گیاه
به صورت علمی به عنوان ارگانیسمهایی هستند که توانایی تولید گامت [سلول جنسی بالغ
قابل تکثیر] در اندازهای متفاوت را دارند. لینایوس فکر میکرد که این امری واضح
است که پرچم عضو مردانه است، اما بر طبق این تعریف علمی دیگر کاملا درست نیست که بگوییم
پرچم عضو مردانهی گل است، چرا که در طول حیات گیاه، پرچم متعلق به هاگه گیاه[14]
است که گرده را تولید میکند، نه زامهی گیاه[15]
که گامت را تولید میکند. از این جهت، به نظر میرسد وقتی میخواهیم عضوهای نر و ماده
گیاهان را تعیین کنیم، همچنان باید، همچون پیشینیانمان، بپرسیم: بستگی به این دارد که منظورتان از ’ماده‘
و ’نر‘ چیست و جواب بالطبع میتواند واضح نباشد.
در واقع، پیشرفت علمی به فرا رفتن از آنچه واضح است،
بستگی دارد. حقایق واضح و روشن نسلهای گذشته میتواند از طریق تفاسیر سنتی از یک
کلی سازی تام، بدل شوند به فرضهای غیرقابل تردید. رسوب آنچه زمانی ’به وضوح درست‘
بود، میتواند آرام آرام به صورت موانعی دیده شود بر سر راه رسیدن به فهمی بهتر ــ
همانطور که لغتشناسی کلمهی واضح [در انگلیسی obvious] به ما
میگوید: ob viam ــ چیزی ’در راه[16]‘.
این بحث مرا به این نتیجه میرساند که : چیزهای
بسیاری در مورد جنسیت وجود دارد که ما فکر میکنیم واضح و مشخص اند؛ تاریخ به ما میگویند
که احتمالا بر اشتباه ایم.
[1] Linnaeus, Prelude to
the Betrothal of Plants (Praeludia Sponsaliorum Plantarum), trans. Clare
James, Uppsala universiteitsbibliotek, Uppsala, 2007: 68.
[2] vegetative soul
[3] material female principle
[4] Nehemiah Grew
[5] در گیاه شناسی به بخشی
از پرچم می گویند که حامل گرده است. م.
[6] Camerarius
[7] Speculative Philosophy
[8] Layvenhoook’s
[9] spermatacist
version of preformation theory
[10] Linnaeus, Prelude to
the Betrothal of Plants 92, 84.
[11] volatile spirit
[12] Sébastien Vaillant, Discours
sur la Structure des Fleurs, Pierre Vander, Leiden, 1718: 16.
[13] office
[14] sporophyte
[15] gametophyte
[16] in the way
نظرات